Паводле актывістаў Association of Belarusians in America, дакладна вядома пра 9 затрыманых беларусаў, якія чакаюць палітычнага прытулку ў ЗША. Аднак, такіх спраў можа быць значна больш — некалькі знаходзяцца яшчэ на стадыі праверкі.
Глеб Івашкевіч, сябра Галоўнай управы Асацыяцыі беларусаў Амэрыкі, патлумачыў, што некалі існавала правіла: усе ўцекачы, якія просяць прытулак, былі абавязаныя да разгляду сваіх спраў знаходзіцца ў іміграцыйных цэнтрах. Але з часам пра гэта забыліся, таму што іміграцыйная сыстэма ў Амэрыцы перагружаная і не пасьпявае апрацоўваць усю інфармацыю.
«Пры прэзыдэнце Байдэне гэта ўсё забылася. Я па сабе суджу: калі мы праходзілі мяжу, нам проста выдалі позвы ў суд. І мы чакалі альбо суду, альбо інтэрвію ў іміграцыйнай службе. Прыйшоў іншы прэзыдэнт і пачаў шукаць мэханізмы ўзьдзеяньня на эміграцыю ўвогуле, ня толькі на легальную, але і на нелегальную.
І мы сталі закладнікамі сытуацыі: амаль усе затрыманыя беларусы перасяклі мяжу афіцыйна. У пункце пропуску, калі мы даем пашпарт амэрыканскаму памежніку, мы адразу просім палітычнага прытулку. Атрымліваецца, што нас адпускалі — адпускалі, а цяпер гэтую „лазейку“ прыкрываюць. І па сутнасьці кожны беларус, які папрасіў палітычнага прытулку на мяжы, можа апынуцца цяпер у цэнтры ізаляцыі („detention center“), — папярэджвае Глеб Івашкевіч.
Радыё Свабода зьвярнулася з афіцыйным запытам ў Міністэрства ўнутранай бясьпекі (U.S. Department of Homeland Security) — колькі беларусаў зьмешчаныя ў „detention centers“. Адказу пакуль не атрымалі.
„Detention center“ — лягер для ўцекачоў»
То бок, detention center — месца часовага ўтрыманьня, пакуль ня будзе вырашаны лёс імігранта: даваць яму палітычны прытулак альбо не даваць.
У Амэрыцы гэтая структура завязана на бізнэсе, і ў структуры U.S. Department of Homeland Security (Міністэрстве ўнутранай бясьпекі) вельмі мала сваіх турмаў альбо ізалятараў, у ЗША большасьць турмаў камэрцыйныя (акрамя фэдэральных), — тлумачыць Івашкевіч.
«Атрымліваецца, што Міністэрства ўнутранай бясьпекі заключае кантракт на разьмяшчэньне сотняў эмігрантаў. І атрымліваецца, што людзі, якія зьехалі зь Беларусі праз пагрозу турмы, аказваюцца ў амэрыканскай турме.
Калі наш імігрант трапляе ў такую турму, хутчэй за ўсё, ён яшчэ не гатовы да інтэрвію, да суду. У многіх кейсы яшчэ ў працэсе фармаваньня, пастаянна дадаюцца новыя крымінальныя артыкулы (беларускія ўлады ў гэтым дапамагаюць). Атрымліваецца, што ў многіх кейс ёсьць, але яго яшчэ можна дапаўняць і дапаўняць. Да таго ж, у цэнтры ізаляцыі ў людзей няма магчымасьці сябе нармальна абараніць праз стрэс. Скажу як бацька траіх дзяцей: калі мяне зьмесьцяць у „дэтэншэн“, увесь сямейны быт абрынецца», — кажа актывіст Асацыяцыі беларусаў Амэрыкі.
«Першы крок у «дэтэншэне» — гэта так званае «інтэрвію на страх»
Чалавек, які падаўся на прытулак, павінен патлумачыць, чаму яму страшна вярнуцца на радзіму, што яму там пагражае, і пераканаць у гэтым іміграцыйнага афіцэра. А гэта шараговыя супрацоўнікі, большасьць зь якіх мала ведае альбо наагул нічога ня ведае пра Беларусь.
«Ёсьць выпадкі, калі людзі правальваюць «інтэрвію на страх» — ня могуць даказаць афіцэру, які праводзіць інтэрвію, у чым небясьпека. Да таго ж, цяпер бяз розьніцы, што ў чалавека з дакумэнтамі. Можа быць максымальны парадак: ёсьць дазвол на працу, чалавек нічога не парушаў, падаткі плаціць спраўна — але яго ўсё адно зьмяшчаюць у «дэтэншн» да суду. І ён ужо не афіцэру будзе распавядаць, а суду. А гэта ўжо фінальная стадыя. Бо калі раней адмову афіцэра можна было аспрэчыць у судзе, то калі суд адхіліў, наступны этап — гэта апэляцыя. Працэс даволі доўгі, і ў чаканьні апэляцыі чалавек усё адно знаходзіцца ў «дэтэншн цэнтры», — тлумачыць актывіст.
«У людзей розныя кейсы, але „грабуць“ у турму ўсіх аднолькава»
23 верасьня падчас стрыму Сяргея Ціханоўскага з сустрэчы зь беларускай дыяспарай у Нью-Ёрку адзін мужчына, якія не прадставіўся, паведаміў, што ў «дэтэншэн» зьмешчаны беларус Анатоль Бокун, адзін зь адзін зь лідэраў страйкаму «Беларуськалію». Днямі ў яго адбудзецца суд. Свабода пацьвердзіла гэтую інфармацыю праз афіцыйны сайт Міністэрства ўнутранай бясьпекі ЗША (U.S. Department of Homeland Security).
Беларуска Вераніка прыехала ў 2017 годзе і ні разу ня езьдзіла ў Беларусь. Усе яе дакумэнты ў парадку: ёсьць дазвол на працу, пасьведчаньне асобы, статус прасіцеля прытулку. Аднак 18 траўня супрацоўнікі Службы іміграцыйнай палітыкі (ICE) яе затрымалі, зьмясьцілі спачатку ў іміграцыйны цэнтар у Фларыдзе, а потым у лягер для імігрантаў у Нью-Мэксіка. Яе муж застаўся зь немаўляткам.
26 жніўня ў лягеры адбыліся папярэднія слуханьні, жанчыну пакінулі пад вартай. Асноўныя слуханьні адбудуцца ў кастрычніку альбо ў лістападзе.
Беларуса Артура Сянько месяц таму затрымалі ў Нью-Ёрку. Ён знаходзіцца ў міждзяржаўным вышуку паводле артыкулу 369 КК РБ (зьнявага прадстаўніка ўлады).
15 жніўня ён прыйшоў па позьве разам з адвакатам у прадстаўніцтва U.S. Department of Homeland Security, а там яго закавалі ў кайданкі і забралі ў турму. Разгляд справы пастаянна адкладаецца.
Яшчэ адзін прыклад — 15 верасьня ў Філядэльфіі затрымалі беларуса Аляксандра К, які накіроўваўся на штогадовы візыт у іміграцыйную службу. Жонка Натальля засталася адна з двума дзецьмі-школьнікамі.
«У людзей розныя кейсы, але „грабуць“ у турму ўсіх аднолькава», — падсумоўвае Глеб Івашкевіч.
«Асноўная праблема для людзей, калі не дадуць прытулку — куды ехаць?»
Беларуска Алена разам з мужам Аляксеем (імёны зьмененыя на просьбу суразмоўцаў) прыехалі ў ЗША ўвесну 2023 году. Аляксей — былы палітзьняволены, атрымаў напрыканцы 2021 года 3 гады «хіміі» з накіраваньнем у папраўчую ўстанову адкрытага тыпу. Эвакуаваўся складаным шляхам празь некалькі краінаў. Нарэшце сям’я апынулася ў ЗША і падалася на ўцякацтва.
Першы суд быў прызначаны на 16 кастрычніка мінулага году. Ён не адбыўся — пракурорка не пасьпела разгледзець справу, і судзьдзя прызначыў наступнае паседжаньне амаль праз год.
16 верасьня 2025 года нарэшце прайшло судовае паседжаньне. Пракурор дапытваў Аляксея больш за 4 гадзіны. Беларус моцна нэрваваўся, пераблытаў некаторыя даты. Наступнае паседжаньне прызначана на 21 кастрычніка. Там будуць ужо пытаньні адваката, — распавядае жонка былога палітвязьня Алена.
«Мы на свабодзе, але ведаем, што многіх беларусаў зьмясьцілі ў „дэтэншэн цэнтры“. Асноўная праблема для людзей, калі не дадуць прытулку — куды ехаць? Вось тут рэальна неабходная дапамога. Патрэбны візы, а бязь візаў можна трапіць толькі ў тыя краіны, якія выдаюць уцекачоў. Да таго ж, у многіх пратэрмінаваныя беларускія пашпарты. Мы маральна рыхтуемся, што, магчыма, давядзецца зьяжджаць з ЗША, разглядаем Польшчу альбо Літву.
Я вельмі злуюся, што ў Беларусі засталіся дом, лецішча, а мы боўтаемся па сьвеце толькі таму, што аднаму калгасьніку захацелася помсты і ўлады да сьмерці» — не хавае эмоцый жанчына.
«Трэба грукацца, зьвяртацца, хадзіць па кабінэтах кангрэсмэнаў»
Што трэба рабіць беларусам у такой складанай сытуацыі? На думку сябра Галоўнай управы Асацыяцыі беларусаў Амэрыкі Глеба Івашкевіча, неабходна шукаць кантакты, сувязі з кангрэсмэнамі, сэнатарамі, прадстаўнікамі штабоў.
«То бок, пакуль ня будзе ўнесены на разгляд у Кангрэс альбо Сэнат законапраект, што тычыцца гэтай сытуацыі, нічога ня зьменіцца. Бо Міністэрства ўнутранай бясьпекі наўпрост падначальваецца Беламу дому. І ўсе дырэктывы круцяцца вакол Белага дому. А пакуль беларусы занятыя зарабляньнем грошай, у нас у галовах ня выпрацаваны яшчэ мэханізм лабіяваньня, узаемадзеяньня з амэрыканскай уладай.
Канечне, ёсьць людзі, арганізацыі, якія гэтым займаюцца, пішуць запыты, распавядаюць пра сытуацыю, сустракаюцца з палітыкамі. Але гэтага недастаткова, каб пабудзіць амэрыканскага чыноўніка штосьці зрабіць. Трэба грукацца, зьвяртацца, хадзіць па кабінэтах сваіх кангрэсмэнаў, прадстаўнікоў на месцах. І калі гэта будзе масава, тады, магчыма, штосьці зрушыцца», — мяркуе Глеб Івашкевіч.
«Пакуль сытуацыя ня вельмі спрыяльная для беларусаў»
Кіраўнік агенцтва Эўра-Атлянтычнага супрацоўніцтва Валер Кавалеўскі перакананы, што ў такой складанай сытуацыі найперш трэба выкарыстоўваць юрыдычныя мэханізмы. Такія справы ў ЗША вырашаюцца ў прававым полі, тлумачыць ён. Трэба зьвяртацца да адвакатаў і шукаць дапамогі. Бо нейкі палітычны ціск тут непрымальны.
Ён прывёў прыклад, як напярэдадні паездкі Сяргея Ціханоўскага ў ЗША была ідэя сабраць пэрсанальныя дадзеныя людзей, якія ён прынясе ў Белы дом і там вырашыць усе праблемы.
«Калі я размаўляў з дыяспарай, я пратэставаў супраць гэтага. Бо зьбіраць прыватныя дадзеныя пасьля столькіх выпадкаў небясьпечных сытуацый, якія прывялі да арыштаў людзей, абсалютна недарэчна. Разьлічваць на тое, што ты прыйдзеш да палітыка, і палітык вырашыць гэтую праблему, не выпадае. Бо на сёньняшні дзень гэта ўсё ж такі палітыка Злучаных Штатаў, Дональда Трампа — перасьлед імігрантаў без уліку нацыянальнасьцяў, сытуацыі ў краіне, і яна вельмі жорсткая. Гэта трэба ўлічваць. І палітычна ніхто ня можа на гэта ўплываць. Таму гэта можна рабіць толькі ў прававым полі, — перакананы Кавалеўскі.
Ён таксама дадаў, што цяпер вывучае варыянты, што можна зрабіць дзеля таго, каб перавесьці гэта ў дыпляматычнае рэчышча.
«На мінулым тыдні ў мяне была такая размова з амэрыканцамі ў Дзярждэпартамэнце, я ўзьняў гэта пытаньне, агучыў праблему беларусаў, зьвярнуў увагу, а яны абяцалі падумаць. Магчыма, празь некаторы час я да іх вярнуся, спытаюся, што яны высьветлілі і ці можна нейкім чынам гэтую ідэю прасунуць наперад. Але, як я разумею, самі міграцыйныя адвакаты на сёньняшні момант крыху разгубленыя. Пакуль сытуацыя ня вельмі спрыяльная для беларусаў», — выказаў сваё меркаваньне Валер Кавалеўскі.
У красавіку 2025 года прэзыдэнт Дональд Трамп заяўляў аб намеры выправадзіць рэкордную колькасьць мігрантаў, якія знаходзяцца ў ЗША нелегальна, і зьвярнуўся да нестандартных юрыдычных мэтадаў для ўзмацненьня дэпартацый. Вярхоўны суд ЗША раней фактычна дазволіў Дональду Трампу прымяняць закон 1798 году для высылкі з краіны меркаваных чальцоў злачынных груповак.
Пазьней Міністэрства ўнутранай бясьпекі (DHS) ЗША абвесьціла аб запуску новай праграмы для нелегальных імігрантаў, якая дазваляе атрымаць дарожную дапамогу і стыпэндыю ў памеры 1000 даляраў пры добраахвотным вяртаньні на радзіму.
Міністарка DHS Крысьці Ноэм заявіла, што добраахвотная самадэпартацыя — гэта «самы бясьпечны і эканамічна выгадны» спосаб пакінуць ЗША, пазьбегнуўшы затрыманьня з боку іміграцыйнай службы. Праграма зьніжае выдаткі падаткаплатнікаў на дэпартацыйныя працэдуры прыкладна на 70 працэнтаў.
Форум